"กว๊านพะเยา" เป็นบึงน้ำขนาดใหญ่รูปพระจันทร์เสี้ยวเกือบครึ่งวงกลม แหว่งทางด้านตะวันออกเฉียงเหนือ เกิดจากการยุบตัวของเปลือกโลกเมื่อประมาณ 70 ล้านปีก่อน โอบล้อมดอยแม่ใจซึ่งเป็นภูเขาสูงยาว เป็นแอ่งน้ำที่รวบรวมของลำห้วยต่างๆ 18 สาย จากที่มีสภาพเป็นที่ลุ่มต่ำมีแม่น้ำอิงไหลผ่านก่อให้เกิดน้ำขังเป็นบริเวณกว้างใหญ่เรียกว่า "หนอง" และบริเวณน้ำขังขนาดเล็กเรียกว่า "บวก" ดังนั้น บนที่ลุ่มสองฝั่งแม่น้ำอิงจึงมีหนองและบวกอยู่ทั่วไป
ยามฤดูฝนช่วงปลายกรกฎาคม-พฤศจิกายน น้ำจะขึ้นสูง ทำให้บวกและหนองที่อยู่ติดกันมีน้ำล้นไหลบรรจบกันเป็นพื้นน้ำกว้างใหญ่ 2 ผืน ผืนหนึ่งเรียกว่า "กว๊านหลวง" อยู่ติดกับแม่น้ำอิงฝั่งตะวันตก ไกลออกไปทางทิศตะวันตกมีผืนน้ำผืนที่สองเรียกว่า "กว๊านน้อย" มีร่องน้ำเชื่อมกว๊านทั้งสอง เมื่อพ้นฤดูฝนปริมาณน้ำจะลดลงเรื่อยๆ เหลือเป็นหนองและบวกกับร่องน้ำต่างๆ อยู่ทั่วไป จนถึงฤดูร้อนแผ่นดินแห้งลงสามารถเดินข้ามบริเวณที่ลุ่มต่ำนี้ได้
กว๊านพะเยาเป็นบึงน้ำจืดขนาดใหญ่และเป็นแหล่งน้ำสำคัญที่สุดของจังหวัดพะเยา กว้านเป็นภาษาพื้นเมือง หมายถึง บึง มีเนื้อที่ประมาณ ๑๒,๘๓๑ ไร่ เป็นแหล่งเพาะพันธุ์ปลาชนิดต่าง ๆ รวมทั้งปลานิลที่มีชื่อเสียง
